ΜΕΡΟΣ 2ο - Εἰρηνικά - Α´ Ἀντίφωνο - Τυπικά

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΗΝ ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ

ΜΕΡΟΣ  2ο  - Εἰρηνικά - Α´ Ἀντίφωνο - Τυπικά  

Στήν συνέχεια ὁ Διάκονος ἐκφωνεῖ τά·

ΕΙΡΗΝΙΚΑ Ἤ  ΜΕΓΑΛΗ  ΣΥΝΑΠΤΗ

11έγονται ἀπό τόν πρῶτο τῶν Διακόνων ἤ, ὅταν δέν συμμετέχει Διάκονος, ἀπό τόν πρῶτο τῶν Ἱερέων.DIVINE LITURGY DETAIL 06-web1 Τά Εἰρηνικά ἤ μεγάλη Συναπτή εἶναι ἀπό τά δυναμικότερα καί ὡραιότερα στοιχεῖα τῆς θείας Λειτουργίας. Εἶναι μία σειρά αἰτημάτων, πού ὁ Διάκονος λέγει πρό τῶν ἁγίων Θυρῶν καί πού ἀναπτύσσονται κατά τρεῖς τριάδες: Μία «ὑπὲρ τῆς ἄνωθεν εἰρήνης, ὑπὲρ τῆς εἰρήνης τοῦ σύμπαντος κόσμου καὶ ὑπὲρ τοῦ ἁγίου Οἴκου». Ἡ ἄλλη «ὑπὲρ τοῦ Ἀρχιεπισκόπου καὶ τοῦ κλήρου, ὑπὲρ τοῦ βασιλέως καὶ τοῦ στρατοῦ καὶ ὑπὲρ τῆς πόλεως καὶ τῶν κατοίκων της». Καί ἡ τρίτη μέ εἰδικά αἰτήματα «ὑπὲρ εὐκρασίας ἀέρων, ὑπὲρ πλεόντων καὶ ὑπὲρ τοῦ ῥυσθῆναι ἡμᾶς». (Π. Σκαλτσῆ, Τά Διακονικά παραγγέλματα καί ἡ στάση τῶν πιστῶν στή θεία Λειτουργία, ἔκδ. Πουρναρᾶ Θεσσαλονίκη 1999, σ. 24)

Στό ἀρχικό αὐτό σχῆμα δέν φαίνεται νά ὑπῆρχε τό αἴτημα «ὑπὲρ τοῦ  συμπολεμῆσαι καὶ ὑποτάξαι τοὺς πόδας αὐτῶν...» ἤ θά λεγόταν συνηνωμένο μέ ὑπό τό «ὑπὲρ τῶν εὐσεβεστάτων καὶ θεοφυλάκτων βασιλέων ἡμῶν...». (Ἰ. Φουντούλη, Ἀπαντήσεις εἰς Λειτουργικάς Ἀπορίας, τ. Α΄, Ἀθήνα 1991, σ. 139-144) Δέν ὑπῆρχε ἐπίσης τό αἴτημα «ὑπὲρ τοῦ Λαοῦ», «τῶν εὐσεβῶν καὶ ὀρθοδόξων χριστιανῶν», τό ὁποῖο κατά τήν ἐποχή τῆς Τουρκοκρατίας ἀντικατέστησε τήν δέηση «ὑπὲρ τῶν βασιλέων».  (Ἰ. Φουντούλη, Βυζαντιναί θ. Λειτουργίαι Βασιλείου τοῦ Μεγάλου καί Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, Κείμενα Λειτουργικῆς 12, Θεσσαλονίκη 1978, σ. 7) Στήν οὐσία ὅμως, σημειώνει ὁ καθηγητής Ἰ. Φουντούλης, τό νεώτερο αἴτημα «ὑπὲρ τῶν εὐσεβῶν καὶ ὀρθοδόξων χριστιανῶν» ἀποτελεῖ ἐπανάληψη τοῦ παλαιότερου αἰτήματος «ὑπὲρ τῶν πίστει οἰκούντων» στόν κόσμο (Ἰ. Φουντούλη, Ἀπαντήσεις εἰς Λειτουργικάς Ἀπορίας, ἐρώτ. 256. Τοῦ ἰδίου, Λειτουργική Α΄, σ. 213), τό ὁποῖο ὑπάρχει στήν δεύτερη τριάδα τῶν αἰτημάτων. Ἀντίστοιχο αἴτημα ὑπάρχει καί στήν «καθολική συναπτή» τῆς θείας Λειτουργίας Ἰακώβου τοῦ ἀδελφοθέου, τό ὁποῖο λέγεται πρίν τήν εὐχή τῆς Προσκομιδῆς καί τήν Ἀναφορά, «ὑπὲρ τῆς ἁγίας Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν πόλεως καὶ τῆς βασιλευούσης, πάσης πόλεως καὶ χώρας καὶ τῶν ἐν ὀρθοδόξῳ πίστει καὶ εὐλαβείᾳ Θεοῦ οἰκούντων ἐν αὐταῖς». Σήμερα βεβαίως στήν θέση τοῦ «ὑπὲρ τῶν εὐσεβεστάτων καὶ θεοφυλάκτων βασιλέων ἡμῶν...», πού διατηρεῖται στό Ἅγιο Ὄρος, λέγεται τό «ὑπὲρ τοῦ εὐσεβοῦς ἡμῶν Ἔθνους». (Ἱερατικόν, ἔκδ. Δ΄ «Ἀποστολικῆς Διακονίας» 2002, σ. 110)

Ἡ ἀρχική θέση τῆς μεγάλης Συναπτῆς ἦταν πρό τοῦ Τρισαγίου ὕμνου, ὅπου εἰσήχθη τόν στ´ αἰώνα μαζί μέ τήν εὐχή τοῦ Τρισαγίου καί τήν ἐκφώνησή της. Στό σημεῖο αὐτό ἔχει διατηρηθεῖ στήν θεία Λειτουργία τοῦ Ἰακώβου κατά βυζαντινή προφανῶς ἐπίδραση. (Ἰ. Φουντούλη, Θεία Λειτουργία Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου, σ. 14)

Σέ κάθε αἴτημα τῶν «Εἰρηνικῶν» ὁ χορός ἀπαντᾶ ἐμμελῶς καί ἁπλά μέ τό «Κύριε, ἐλέησον». Στό «Ἀντιλαβοῦ... τῇ σῇ χάριτι» λέγεται τό «Κύριε, ἐλέησον» καί ὄχι τό «Ἀμήν», ὅπως κακῶς συνηθίζεται νά λέγεται ἀπό μερικούς. Τό «Ἀμὴν» λέγεται μετά τήν ἐκφώνηση τῶν «Εἰρηνικῶν». (Ἰ. Φουντούλη, Λειτουργική Α΄, σ. 213-214)

Α´ ΑΝΤΙΦΩΝΟ

 7 λέξη «Ἀντίφωνο» εἶναι ἕνας τεχνικός ὅρος καί σημαίνει τόν τρόπο ψαλμωδίας, πού ἀπό πολύ ἐνωρίς ἀντικατέστησε τόν ἀρχαῖο τρόπο τῆς καθ᾽ ὑπακοήν ψαλμωδίας. Ὑπῆρχαν, δηλαδή, δύο χοροί πού διαδοχικά ἔψαλλαν τούς ψαλμούς, ἐπαναλαμβάνοντας μετά ἀπό κάθε στίχο μία σύντομη καί περιεκτική φράση, τό λεγόμενο «Ἐφύμνιο». Ἀντίφωνα ὀνομάστηκαν ἀκριβῶς γιατί ψάλλονταν ἀντιφωνικά. Τά Ἀντίφωνα τῆς θείας Λειτουργίας εἶναι τρία καί σκοπό ἔχουν νά μᾶς προετοιμάσουν  πνευματικά γιά τό μυστήριο τῆς θείας Εὐχαριστίας. (Θεία Λατρεία καί Παιδεία 1, Ἡ θεία Λειτουργία τοῦ ἁγ. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, ἔκδ. Ο.Χ.Α. «Λυδία», σ. 132) Τά Ἀντίφωνα ἔχουν εἰσαχθεῖ στίς βυζαντινές Λειτουργίες σταδιακά, πρῶτο τό γ΄ Ἀντίφωνο ὡς εἰδικός ψαλμός, ὕστερα τά δύο ἄλλα (τό α΄ καί τό β΄), γιά νά καλυφθεῖ καί ὁ χρόνος τῆς Προσκομιδῆς, πού μετά τήν μετάθεσή της ἀπό τό Χερουβικό γινόταν πρίν ἀπό τήν Εἴσοδο καί κατά τήν ψαλμωδία τῶν Ἀντιφώνων. (Ἰ. Φουντούλη, Λειτουργική Α΄, σ. 214)

Ἡ ἔννοια τοῦ ὅρου Ἀντίφωνο καθορίζεται μέ ἐπάρκεια ἀπό τά ὅσα γράφει ὁ Θεοδώρητος (Ἐκκλ. Ἱστορία, Β, 19) σχετικά μέ τούς Φλαβιανό καί Διόδωρο, πού διέπρεψαν κατά τόν δ´ αἰώνα, καί στούς ὁποίους ἀποδίδει τήν καθιέρωση τῆς ἀντιφωνικῆς ψαλμωδίας.Ἔτσι τό ψάλλειν ἀντιφωνικῶς προϋποθέτει τήν ὕπαρξη δύο χορῶν, οἱ ὁποῖοι ψάλλουν διαδοχικά.

Ἡ ἀντιφωνική ψαλμωδία εἰσήχθη στήν λατρεία μας ἀπό ἐπίδραση τῆς Ἰουδαϊκῆς συναγωγῆς καί προϋπάρχει ἤδη ἀπό τήν ἐποχή τοῦ Τερτυλλιανοῦ, ἄν καί κατά τήν μαρτυρία τοῦ ἱεροῦ Αὐγουστίνου ἡ καθιέρωσή της, ἀπό τήν Ἀνατολή στήν Δύση, ὀφείλεται στόν Ἀμβρόσιο. Ἀρχικά ὑπῆρχε ἕνα Ἀντίφωνο, τό Εἰσοδικό, πού ἀντιστοιχεῖ ἀπόλυτα μέ τό Λατινικό Introitus. Σκοπός γιά τόν ὁποῖο ὡρίσθηκε τό Ἀντίφωνο αὐτό φαίνεται νά ὑπῆρξε ἀποκλειστικά καί μόνο ἡ προπαρασκευή καί ἡ κατάλληλη προδιάθεση τοῦ ἐκκλησιάσματος γιά τήν μετά ἀπό λίγο ἔναρξη τῆς θείας Λειτουργίας, πού γινόταν μέ τά Ἀναγνώσματα. Παράλληλα ἔδινε τήν εὐκαιρία καί στόν Λειτουργό νά ἐξοικονομήσει χρόνο, ὥστε νά ἐνδυθεῖ τά ἄμφιά του (ἀρχικά στό παστοφόριο καί ἀργότερα στό σκευοφυλάκιο) καί ἀπό ἐκεῖ ξεκινώντας μέ ἐπισημότητα νά εἰσέλθει στό σημεῖο ἐκεῖνο τοῦ ἱεροῦ Βήματος, ὅπου βρισκόταν τό Θυσιαστήριο (μικρή Εἴσοδος). Σύμφωνα μέ τά ὅσα ἀναφέρει ὁ Γερμανός τῶν Παρισίων (Expositio Misae), ὁ Λειτουργός καθώς ψαλλόταν τό Ἀντίφωνο ἐξερχόταν ἀπό τό Διακονικό. Τό ἴδιο συνέβαινε καί μέ τόν Ἐπίσκοπο, ὁ ὁποῖος ντυνόταν στό Διακονικό καί, ὅταν ὁ χορός ἄρχιζε νά ψάλλει τό Ἀντίφωνο, εἰσερχόταν στό ἱερό Βῆμα καί στεκόταν μπροστά στό Θυσιαστήριο.

Ἔτσι λοιπόν ἡ μικρή Εἴσοδος δέν ἀποτελεῖ μόνο τήν ἐπίσημη μεταφορά τῶν ἁγίων Γραφῶν ἀπό τό σκευοφυλάκιο στό μέσον τοῦ Ναοῦ, ὅπου βρισκόταν ὁ Ἄμβωνας, γιά νά ἀρχίσουν μετά ἀπό λίγο τά Ἀναγνώσματα, ἀλλά συγχρόνως καί τήν ἐπίσημη εἴσοδο τοῦ Λειτουργοῦ στό ἱερό Βῆμα, ὁ ὁποῖος μέχρι τήν στιγμή αὐτή προετοιμαζόταν στό σκευοφυλάκιο, προκειμένου νά ἀναγνώσει τήν εὐχή τῆς Εἰσόδου.

Ἡ τάξη αὐτή διατηρήθηκε ἐν μέρει μέχρι καί τίς μέρες μας στήν Ἀρχιερατική Λειτουργία. Ὁ Ἐπίσκοπος χοροστατεῖ ἔξω τοῦ ἱεροῦ Βήματος σέ ὅλη τήν διάρκεια τοῦ Ὄρθρου. Παίρνει «Καιρό» καί ντύνεται στό μέσον τοῦ Ναοῦ καί εἰσέρχεται γιά πρώτη φορά στό ἱερό Βῆμα κατά τήν μικρή Εἴσοδο.  Ἀπό πολύ ἐνωρίς φαίνεται πώς καθιερώθηκαν μεταξύ τῶν Ἀντιφώνων καί οἱ Συναπτές. Ἤδη ἡ Σιλβία μαρτυρεῖ, ὅτι σέ κάθε ἀκολουθία, εἴτε τοῦ Ὄρθρου, εἴτε τῶν Ὡρῶν, εἴτε τοῦ Ἑσπερινοῦ, μετά ἀπό κάθε ὕμνο ἤ Ἀντίφωνο γινόταν δέηση. (Π.Ν. Τρεμπέλα, Αἱ τρεῖς Λειτουργίαι, σ. 35 l. Duchesne, Origines du culte Chrétien, cinquieme édition, Paris 1920)

ΤΑ ΤΥΠΙΚΑ

19ά «Τυπικά», τά ὁποῖα ψάλλονται ἀντί τῶν Ἀντιφώνων, εἶναι μοναχική ἀκολουθία. Ὀνομάστηκαν ἔτσι, γιατί ἡ ἀκολουθία αὐτή ἀποτελεῖ τύπο, εἰκόνα τῆς θείας Λειτουργίας καί κατά κάποιο τρόπο εἶναι ὑποκατάστατό της. Εἶναι κάτι παράλληλο μέ τήν Προηγιασμένη, δηλαδή, θεία Κοινωνία χωρίς Λειτουργία. Ἀρχικά ξεκίνησε ἀπ᾽ αὐτήν ἀκριβῶς τήν ἀνάγκη τῶν μοναχῶν νά κοινωνοῦν ἰδιωτικά μετά τόν Ἑσπερινό ἤ τήν Θ´ ὥρα, τίς ἡμέρες πού δέν γινόταν κανονική θεία Λειτουργία.

Ἡ ἀκολουθία τῶν Τυπικῶν στά μοναστήρια ψάλλεται ὁλόκληρη μετά τήν στ´ ὥρα ἤ στήν Θ´ τήν Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Τό πρῶτο μέρος της, δηλαδή οἱ δύο πρῶτοι ψαλμοί (ρβ´ καί ρμε´) καί οἱ Μακαρισμοί, ψάλλεται στήν θέση τῶν Ἀντιφώνων, ἄν φυσικά τελεῖται θεία λειτουργία καί δέν ὑπάρχουν ἰδιαίτερα Ἀντίφωνα τῆς ἡμέρας. (Θεία Λατρεία καί Παιδεία 1, Ἡ θεία Λειτουργία τοῦ ἁγ. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, ἔκδ. Ο.Χ.Α. «Λυδία», σ. 134)

Εκτύπωση