ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΗΝ ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟ
ΜΕΡΟΣ 14o - Ἡ Μεγάλη Ἐκτενής.
Μετά τήν εὐχή τοῦ Χερουβικοῦ, λέγεται τρεῖς φορές χύμα ὁ Χερουβικός ὕμνος, ὡς ἑξῆς·
Οἱ Ἱερεῖς ἐναλλάξ·
Οἱ τὰ Χερουβὶμ μυστικῶς εἰκονίζοντες καὶ τῇ ζωοποιῷ Τριάδι τὸν τρισάγιον ὕμνον προσᾴδοντες, πᾶσαν νῦν βιοτικὴν ἀποθώμεθα μέριμναν.
Ἐμεῖς πού εἰκονίζουμε μυστικά τά Χερουβείμ καί ψάλλουμε στήν ζωοποιό Τριάδα τόν Τρισάγιο Ὕμνο, ἄς ἀφήσουμε τώρα κάθε βιοτική φροντίδα
Ὁ Διάκονος, κάθε φορά, τό·
Ὡς τὸν βασιλέα τῶν ὅλων ὑποδεξόμενοι, ταῖς ἀγγελικαῖς ἀοράτως δορυφορούμενον τάξεσιν. Ἀλληλούια, ἀλληλούια, ἀλληλούια.
Γιά νά ὑποδεχθοῦμε τό βασιλέα τῶν ὅλων, πού ἀόρατα συνοδεύεται ἀπό τίς ἀγγελικές τάξεις. Ἀλληλούϊα.
Ἐνῶ συγχρόνως, γιά κάθε φορά πού λέγεται ἡ φράση Ὡς τὸν βασιλέα, κάνουν ὅλοι μαζί ἀπό ἕναπροσκύνημα.
Στόν Χερουβικό ὕμνο ποιό εἶναι τό ὀρθότερο νά ψάλλεται: «πᾶσαν τήν βιοτικήν» ἤ «πᾶσαν νῦν βιοτικήν»;
῞Oλες οἱ ἀρχαῖες μεταφράσεις, οἱ παλαιοί κώδικες καί τά χειρόγραφα συνηγοροῦν στήν ἄποψη ὅτι ἡ σωστή γραφή τοῦ Χερουβικοῦ ὕμνου εἶναι: «πᾶσαν νῦν βιοτικήν». Ἡ πρόθεση τοῦ ποιητῆ τοῦ ὕμνου αὐτοῦ ἦταν νά τονίσει τήν ἰδιαίτερη ἱερότητα τῆς στιγμῆς αὐτῆς, κατά τήν ὁποία ὁ Λαός τοῦ Θεοῦ πρόκειται νά ὑποδεχθεῖ τόν «βασιλέα τῶν ὅλων».
Ὁ ἀείμνηστος καθηγητής Π. Τρεμπέλας ἑρμηνεύει ὡς ἑξῆς τόν ὕμνο αὐτό: «Ἐμεῖς οἱ ὁποῖοι (μπροστά ἀπό τό ἐπίγειο θυσιαστήριο) εἰκονίζουμε (καί ἐκπροσωποῦμε) μυστικά (καί χωρίς νά γίνεται ἀντιληπτό ἀπό τά σωματικά μας μάτια) τά Χερουβίμ καί ψάλλουμε (μαζί μ’ ἐκεῖνα) στή ζωοποιό Τριάδα τόν τρισάγιο ὕμνο (Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαώθ), ἄς ἀποθέσουμε κάθε βιοτική μέριμνα (νῦν) τώρα, τίς στιγμές αὐτές, διότι (πρόκειται) νά ὑποδεχθοῦμε τόν βασιλέα τῶν ὅλων, ὁ ὁποῖος συνοδεύεται ἀόρατα (μέ τιμή καί δύναμη) ἀπό τά ἀγγελικά τάγματα» (Ἰ. Φουντούλη, Ἀπαντήσεις εἰς Λειτουργικάς Ἀπορίας, ἐρώτ. 199. Ἱερατικόν, ἔκδ. Δ΄ «Ἀποστολικῆς Διακονίας», σ. 123).
Κατόπιν ὁ Διάκονος προσφέρει τό θυμιατό στόν α΄ Ἱερέα, λέγοντας· Εὐλόγησον, Δέσποτα, τὸ θυμίαμα. Ἐκεῖνος παίρνει τό θυμιατό τό ὁποῖο καί εὐλογεῖ, λέγοντας·
Εὐλογητὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν πάντοτε, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.
Ἡ εὐχή «Θυμίαμά σοι προσφέρομεν...» πρέπει νά λέγεται κάθε φορά πού ὁ Ἱερέας εὐλογεῖ τό θυμίαμα ἤ μόνο στήν Προσκομιδή;
Σύμφωνα μέ τήν τάξη πού ἐπικρατεῖ σήμερα, ἡ εὐχή τοῦ θυμιάματος «Θυμίαμά σοι προσφέρομεν...» λέγεται μόνο στήν Ἀκολουθία τῆς Προσκομιδῆς, ἐνῶ σέ ὅλες τίς ἄλλες περιπτώσεις τῆς θείας Λειτουργίας ἡ εὐλογία τοῦ θυμιάματος γίνεται μέ τό «Εὐλογητός ὁ Θεός ἡμῶν...» (Ἰ. Φουντούλη, Ἀπαντήσεις εἰς Λειτουργικάς Ἀπορίας, ἐρώτ. 206).
Σύμφωνα μέ τήν παλαιότερη τάξη, ἡ θυμίαση γίνεται ἀπό τόν Διάκονο.
Ἡ θυμίαση, τήν ὥρα πού λέγεται τό Χερουβικό, πρέπει ἀπαραίτητα νά γίνεται στό «Τριάδι» ἤ σ’ ὁποιοδήποτε ἄλλο σημεῖο;
Σύμφωνα μέ τά ὅσα ἀναφέρει ὁ πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Φιλόθεος Κόκκινος, ἀλλά καί μέ τήν πράξη στίς Σλαβικές Ἐκκλησίες, ἡ θυμίαση κανονικά γίνεται ἀπό τόν Διάκονο τήν ὥρα πού ὁ Ἱερέας λέγει τήν εὐχή «Οὐδείς ἄξιος...». Ἡ ἔλλειψη Διακόνου ἀνάγκασε τόν Ἱερέα νά κάνει χρέη Διακόνου, λέγοντας τά Εἰρηνικά, τήν Ἐκτενῆ, τά παραγγέλματα πρός τόν Λαό καί τή θυμίαση τήν ὥρα τοῦ Χερουβικοῦ. Ἀναγκαστικά, λοιπόν, ἔλεγε πρῶτα τήν εὐχή καί μετά θυμίαζε. Ἔτσι, ἡ ἐξαίρεση ἔγινε κανόνας, ὥστε καί σήμερα ἀκόμα, ὅταν συλλειτουργεῖ καί Διάκονος, νά θυμιάζει καί πάλι ὁ Ἱερέας.
Ἐπίσης, πρέπει νά ξέρουμε ὅτι τό Χερουβικό δέν ψαλλόταν μόνο μία φορά, ὅπως σήμερα, ἀλλά τρεῖς. Τό ὅτι καί σήμερα ἐπαναλαμβάνεται μυστικά τρεῖς φορές ἀπό τόν Ἱερέα εἶναι κατάλοιπο τῆς τριπλῆς του ψαλμωδίας.
Ἡ σύνδεση τοῦ «Τριάδι» μέ τή θυμίαση ἔγινε μᾶλλον ἐμπειρικά, ἐπειδή τότε τελείωνε περίπου τήν εὐχή ὁ Ἱερέας καί ἔβγαινε γιά νά θυμιάσει.
Εἶναι περιττό νά τονίσουμε ὅτι ὁ Ἱερέας δέν δεσμεύεται ἀπό τήν ψαλμωδία τοῦ Χερουβικοῦ, ἀλλά ἡ ψαλμωδία τοῦ Χερουβικοῦ ἀπό τόν Ἱερέα. Τό Χερουβικό εἶναι ἕνας καλυπτήριος ὕμνος, πού ἀποσκοπεῖ στό νά καλύψει ἕνα νεκρό χρόνο γιά τούς πιστούς, ὅσος χρειάζεται γιά τόν Λειτουργό, προκειμένου νά πεῖ τήν Εὐχή, νά θυμιάσει καί νά ζητήσει συγχώρηση. Ὅλα αὐτά προσδιορίζουν καί τή διάρκεια ψαλμωδίας τοῦ Χερουβικοῦ. Ἕνα ἀργό ἤ σύντομο Χερουβικό δέν θά γίνουν ἡ αἰτία, ὥστε νά ἐπιβραδύνει ἤ νά συντομεύσει καί ὁ Ἱερέας τά ὅσα λέγει καί κάνει. Ὁ Ἱερέας εἶναι τό κύριο πρόσωπο τῆς ἀκολουθίας καί ὁ ρυθμιστής τῶν πρακτέων. Αὐτό σημαίνει ὅτι ἐκεῖνος ρυθμίζει τό τελετουργικό μέρος, συντονίζει καί κατευθύνει καί τούς ψάλτες. Καί δέν ὑποδουλώνεται στίς τυχόν μουσικές ἀκρότητες τοῦ ψάλτη.
Ὅπως, τελικά, διαμορφώθηκε σήμερα ἡ πράξη, μπορεῖ νά ὑπάρξει ἕνας συντονισμός κατά τή διάρκεια τοῦ Χερουβικοῦ ὕμνου μεταξύ Ἱερέα καί ψάλτη.
Στήν πρώτη φράση τοῦ Χερουβικοῦ ὕμνου «Οἱ τά Χερουβίμ μυστικῶς εἰκονίζοντες» ἀντιστοιχεῖ ἡ Εὐχή «Οὐδείς ἄξιος...». Στή δεύτερη φράση «καί τῇ ζωοποιῷ Τριάδι τόν τρισάγιον ὕμνον προσᾴδοντες» ἡ θυμίαση. Στήν τρίτη φράση «πᾶσαν νῦν βιοτικήν ἀποθώμεθα μέριμναν» ἡ αἴτηση συγχώρησης καί ἡ ἔξοδος τῶν Ἁγίων, ἡ μεγάλη Εἴσοδος.
Ὁ α΄ Ἱερέας, ἐνῶ ὁ Διάκονος στέκεται ἀπέναντί τοῦ κρατώντας τόν Σταυρό, θυμιάζει κυκλικά τήν ἁγία Τράπεζα, τήν Πρόθεση καί τό ἱερατεῖο. Στή συνέχεια ἐξέρχεται, προπορευομένου τοῦ Διακόνου, ἀπό τό ἱερό Βῆμα καί στέκεται στήν ὡραία Πύλη, ἐνῶ ὁ Διάκονος κάτω στόν Σολέα. Ἀπό τή θέση αὐτή θυμιάζει τόν Δεσποτικὸ θρόνο, τίς εἰκόνες τοῦ Τέ-μπλου, τόν Διάκονο καί τόν Λαό. Κατά τή θυμίαση, ἄν εἶναι Κυριακή, λέγει «καθ' ἑαυτόν» τό «Ἀνάστασιν Χριστοῦ θεασάμενοι». Διαφορετικά ἀρχίζει μέ τό· «Δεῦτε προσκυνήσωμεν (γ΄)»καί συνεχίζει μέ τόν « Ντόν ΄ ψαλμό»μέχρι τό «...ὁ Θεός οὐκ ἐξουδενώσει».Τήν ἡμέρα τοῦ Πάσχα καί ὅλη τή Διακαινήσιμο ἑβδομάδα λέγεται μόνο τό «Ἀνάστασιν Χριστοῦ θεασάμενοι».Κατόπιν θυμιάζει γιά δεύτερη φορά τόν Δεσποτικό θρόνο, τήν εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ καί τῆς Παναγίας καί εἰσέρχεται στό ἱερό Βῆμα, ἀκολουθούμενος ἀπό τόν Διάκονο καί, ἀφοῦ παραδώσει τό θυμιατό, κάνουν μαζί δύο προσκυνήματα, ἀσπάζονται ὁ μέν Ἱερέας τό Ἀντιμίνσιο καί τήν ἁγία Τράπεζα, ὁ δέ Διάκονος μόνο τήν ἁγία Τράπεζα. Κάνουν ἀκόμα ἕνα προσκύνημα, λέγοντας συγχρόνως ὁ καθένας σέ κάθε προσκύνημα «καθ' ἑαυτὸν», τό «Ὁ Θεός, ἱλάσθητί μοι τῶ ἁμαρτωλῷ καί ἐλέησόν μέ». Ἀφοῦ ζητήσουν καί δώσουν μεταξύ τούς καί μεταξύ τῶν συλλειτουργῶν συγχώρηση, στρέφονται πρός τόν Λαό καί ἀπό τήν ὡραία Πύλη ὑποκλίνονται ζητώντας καί δίνοντας συγχώρηση, λέγοντας τό «Ἀδελφοί, συγχωρήσατέ μοι τῶ ἁμαρτωλῷ. Τοῖς μισοῦσι καί ἀγαπῶσιν ἡμᾶς, ὁ Θεός, συγχώρησον»καί κατευθύνονται, στή συνέχεια πρός τήν Πρόθεση.Τό ἴδιο κάνουν, ἔχοντας στή μέση τόν βτόν ΄ Ἱερέα, καί οἱ ὑπόλοιποι συλλειτουργοί.
Στό σημεῖο αὐτό θά πρέπει νά ἀναφέρουμε κάτι πού ἐνῶ δέν γίνεται σήμερα, γινόταν τήν παλιά ἐποχή, καί πού εἶναι ὀρθό καί πρέπον νά γίνεται καί σήμερα.
Τό πρῶτο εἶναι τό νήψιμο τῶν χεριῶν.
Μετά τήν προσφορά τοῦ θυμιάματος ὅταν λειτουργεῖ ὁ ἀρχιερέας, ὁ διάκονος κρατώντας τό «χερνιβόξεστον» δηλ. μιά μικρή λεκάνη μέ τήν κανάτα, ρίχνει νερό γιά νά πλύνει τά χέρια του ὁ ἀρχιερέας καί συγχρόνως διαβάζει «καθ’ἑαὐτὸν» τήν εὐχή τῆς νίψεως τῶν χεριῶν: «Νίψομαι ἐν ἀθώοις τὰς χείρας μου Κύριε....». Αὐτό γίνεται καί φανερώνει ὅτι πρέπει νά πλησιάζουμε στήν Ἁγία Τράπεζα μέ καθαρή τή συνείδηση, τό νοῦ καί τό λογισμό μας, πού αὐτά εἶναι τά χέρια τῆς ψυχῆς, μέ φόβο, μέ πραότητα καί μέ ἐπιείκεια.Ἡ νήψη τῶν χεριῶν γινόταν φανερά, μπροστά στήν ὡραία πύλη. Καλό θά εἶναι ἡ νίψη τῶν χεριῶν νά γίνεται καί ἀπό τόν ἱερέα.
Τό δεύτερο σημεῖο πού θά πρέπει νά ἀναφέρουμε εἶναι ἡ Προσκομιδή.
Ἡ Προσκομιδή εἶναι μιά ἰδιαίτερη ἀκολουθία ἡ ὁποία τελεῖται κατά τήν διάρκεια τοῦ Ὄρθρου. Στά πρῶτα χρόνια, ἡ ἀκολουθία τῆς Προσκομιδῆς ἐτελεῖτο ἀπό τόν ἱερέα τήν ὥρα πού ὁ ψάλτης ἔψαλλε τόν Χερουβεικό Ὕμνο. Αὐτό φαίνεται καί ἀπό τό νήψιμο τῶν χεριῶν πού γινόταν κατά τήν διάρκεια τοῦ Χερουβικοῦ. Ἀφοῦ ἔνιβε τά χέρια του ὁ ἱερεύς, ἤ ὁ ἀρχιερέας πήγαινε στήν Πρόθεση καί ἐκεῖ ἀποτελείωνε τήν ἀκολουθία τῆς Προσκομιδῆς καί στή συνέχεια γινόταν ἡ Μεγάλη Εἴσοδος.