Ο ΑΣΤΕΡΙΣΚΟΣ
Ἀστερίσκος εἶναι «σταυροειδὲς λειτουργικὸν σκεῦος, ἐκ πολυτίμου μετάλλου, φέρον ἄνωθεν ἀστέρα ἤ σταυρὸν καὶ χρησιμεῦον, ὅπως ὑπεγεῖρον τὸ κάλυμμα τοῦ δισκαρίου τῆς εὐχαριστίας, ἐμποδίζει τοῦτο νὰ ἐφάπτηται τοῦ ἁγίου ἄρτου».
Ὁ Ἀστερίσκος δηλαδή, ἀποτελεῖται ἀπό δύο κυρτά μετάλλινα ἐλάσματα, πού συγκρατοῦνται στό μέσον καί ἀνοίγουν σταυροειδῶς. Ἐπικαλύπτει τό ἅγιο Δισκάριο καί χρησιμεύει, ὡς στήριγμα, ὥστε τό κάλυμμα νά μήν ἀγγίζει στόν Ἀμνό, καί τίς μερίδες τοῦ ἁγίου Δισκαρίου. Ὁ Ψευδο - Σωφρόνιος γράφει πώς ὁ Ἀστερίσκος ὑπάρχει ἐπάνω στό ἅγιο Δισκάριο, «διὰ τὸ μὴ κολλᾶσθαι τοὺς μαργαρίτας ἐν τῷ δισκοκαλύμματι».
Τό ἐρώτημα πού τίθεται εἶναι: πότε ὁ Ἀστερίσκος χρησιμοποιήθηκε, ὡς λειτουργικό σκεῦος;
τό ἐρώτημα αὐτό ὁ Κωνσταντίνος Καλλίνικος ἀπαντᾶ: «Τὰ ἀρχαιότερα εὐχολόγια οὐδένα περὶ αὐτοῦ ποιοῦνται λόγον. Ἀνάγκη νὰ καταβῇ τις μέχρι τοῦ ψευδοσωφρονίου, τοῦ Πατριάρχου Φιλοθέου καὶ τοῦ Καβάσιλα, διὰ νὰ τὸν συναντήσῃ μνημονευόμενον. Ἡ ἀρχαιοτέρα ἄρα περὶ ἀστερίσκου μαρτυρία δὲν δύναται ν᾽ ἀνέλθῃ ὑψηλότερον τοῦ 12ου αἰῶνος».
Ἀρχικά λόγοι πρακτικοί ἐπέβαλαν τήν λειτουργική χρήση τοῦ Ἀστερίσκου. Ὑπάρχουν ὅμως καί οἱ μυστικοί καί συμβολικοί λόγοι.
Γιά τήν μυστική ἔννοια τοῦ Ἀστερίσκου μᾶς ἀναφέρει ὁ Ψευδο - Σωφρόνιος ὅταν λέγει: «Ἀστερίσκος, καθὼς καὶ τὰ τέσσαρα ζῷα, ἐπικαλύπτει τὸν Οὐράνιον Ἄνθρακα».
Ὁ ἀρχικός συμβολισμός τοῦ Ἀστερίσκου ἦταν «ὁ ὅλος ἔναστρος οὐρανὸς» καί εἰδικότερα «ὁ ἐπιφανεὶς ἀστήρ», κατά τήν Γέννηση τοῦ Χριστοῦ, ὅπως ἡ Γραφή λέγει: «Καὶ ἰδοὺ ὁ ἀστήρ, ὃν εἶδον, ἐν τῇ ἀνατολῇ, προῆγεν αὐτούς, ἕως ἐλθὼν ἔστι ἐπάνω οὗ ἦν τὸ παιδίον». Γιά τόν λόγο αὐτό, ὁ ὑπ᾽ ἀριθμ. 323 κώδικας τῶν Παρισίων (15ος αἰώνας), παρέχει, κατά τήν τέλεση τῆς Προσκομιδῆς, τήν ὁδηγία: « Ἐπιτίθησιν (ὁ Ἱερεὺς) τὸν ἀστερίσκον ἐπάνω τῶν ἁγίων ἄρτων, λέγων: «Τῷ λόγῳ Κυρίου οἱ οὐρανοὶ ἐστερεώθησαν»».
Ὁ ἅγιος Νικόλαος Καβάσιλας, ἀφοῦ παραθέτει τούς εὐαγγελικούς λόγους: «Καὶ ἐλθὼν ὁ ἀστὴρ ἔστι ἐπάνω οὗ ἦν τὸ Παιδίον», προσθέτει καί τούς ψαλμικούς «τῷ λόγῳ Κυρίου οἱ οὐρανοὶ ἐστερεώθησαν».
Κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο Ναζιανζηνό ὁ Ἀστερίσκος εἶναι «ὁ θεῖος ἀστήρ, ὁ φανεὶς τοῖς μάγοις, κατὰ τὴν ἔνσαρκον τοῦ Μεγάλου Θεοῦ, Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ οἰκονομίαν». Κατά τόν ἅγιο Συμεών Θεσσαλονίκης ὁ Ἀστερίσκος συμβολίζει «τοὺς ἀστέρας καὶ αὐτὸν τὸν ἐπὶ τῇ γεννήσει Χριστὸν».
ΤΟ ΖΕΟΝ ἤ ΛΕΒΗΤΑΡΙΟ
ό Λεβητάριο εἶναι μικρό μετάλλινο σκεῦος, πού χρησιμοποιεῖται, γιά τήν μεταφορά θερμοῦ ὕδατος, τό ὁποῖο, κατά τήν ὥρα τῆς θείας Μεταλήψεως, ὁ Λειτουργός, χύνει στό ἅγιο Ποτήριο.
Ὁ Νικηφόρος Β´, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1260-1261), γιά τήν ἀναγκαιότητα τοῦ «ζέοντος ὕδατος», κατά τήν ὥρα τῆς θείας Κοινωνίας, γράφει: «Οὐ χρή, ἄνευ θερμοῦ, ἱερουργῆσαι πρεσβύτερον, εἰ μή, μετὰ πολλὴν περίστασιν, καὶ εἰ οὐδαμῶς εὑρίσκεται θερμόν».
Ἀπό πότε τό Λεβητάριο χρησιμοποιεῖται, ὡς ἱερό σκεῦος;
Γιά «ύδωρ θερμότατον καί μικρόν λεβητάριον» πρῶτος κάνει λόγο ὁ Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως, ὁ ὁποῖος γράφει: «Τότε δὲ κομίζεται ὕδωρ θερμότατον εἰς μικρὸν λεβητάριον, καὶ κιρνῶσιν ἐξ αὐτοῦ τὰ προκείμενα τῇ θείᾳ τραπέζῃ, εἴτε κρατῆρες, εἴτε ποτήρια εἶεν».
Μετά δέ ἀπό τόν Γερμανό, καί μάλιστα ὕστερα ἀπό τρεῖς αἰῶνες, ἔρχεται ὁ Θεόδωρος Ἀνδίδων, νά ἐπαναλάβει τά ἴδια αὐτολεξεί.
Ὁ Βαλσαμών ἀντικρούοντας τούς Ἀρμενίους καί Λατίνους γράφει: «Τὸ ζέον....βάλλεται εἰς πληροφορίαν τοῦ εἶναι ζωοποιὰ τὰ ἀπό τῆς ἁγίας πλευρᾶς τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ῥεύσαντα, τὸ αἷμα δηλονότι καὶ τὸ ὕδωρ καὶ μὴ νεκρά».
Ὁ ἅγιος Νικόλαος Καβάσιλας κάνει λόγο, γιά θερμό ὕδωρ, ὄχι ὅμως καί γιά Λεβητάριο.«Αὐτὸς πρῶτος (ὁ ἱερεὺς) μεταλαμβάνει ἀπὸ αὐτό, καὶ ἔπειτα οἱ ὁμότιμοί του καὶ οἱ γύρω ἀπὸ τὸ βῆμα, βάλλοντας προηγουμένως θερμὸ ὕδωρ στὸ ποτήριο». Ἐδῶ ὁ Καβάσιλας βλέπει τήν τελετουργία τοῦ ζέοντος ὕδατος, ὡς εὐχαριστιακή Πεντηκοστή (τό ζέον ὕδωρ = ὕδωρ καί πῦρ, εἰκόνες τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, μέσα στό Ποτήριο, πρίν ἀπό τήν Μετάληψη).
Ὁ Παῦλος Εὐδοκίμοφ γράφει: «Στὴν καρδιὰ κάθε μυστηρίου βρίσκεται ἡ πεντηκοστή του, ἡ κάθοδος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Εἶναι ἡ ὁμολογία τῆς ὀρθόδοξης πίστεως, γιὰ τὸ ρόλο τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, στὴν οἰκονομία τῆς σωτηρίας καί τῆς τριαδικῆς ἰσορροπίας».
Ὁ ἅγιος Συμεών ὁ Θεσσαλονίκης γράφει: «Τοῦτο δὲ ὑπεμφαίνει ὅτι καὶ πάλιν ἔμεινε ζωοποιόν. Καθότι μήτε ἡ θεότης, μήτε ὅλαι αἱ ἐνέργειαι τοῦ Πνεύματος ἐχωρίσθησαν ἀπ' αὐτοῦ τοῦ σώματος... ὥστε πλησιάζοντες τὰ χείλη εἰς τὸ ποτήριον καὶ κοινωνοῦντες τοῦ αἵματος νὰ διατιθέμεθα καὶ νὰ ἐννοήσωμεν ἀπὸ τοῦ θερμοῦ, ὅτι πίνομεν ὡς ἀπ᾽ ἐκείνης τῆς ζωοποιοῦ πλευρᾶς, διότι ἡ θεότης δὲν διηρέθη».
Ὁ Ἰ. Φουντούλης συμπτύσσοντας τά πράγματα γράφει: «Ἡ πράξῃ αὐτὴ ἀποσκοπεῖ στὸ νὰ ἐξάρει εἴτε τὴν ἀφθαρσία τοῦ σώματος τοῦ Κυρίου, εἴτε τὴν ζέση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, εἴτε τὴν ἐκ νεκρῶν ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ - σῶμα καὶ αἷμα ζῶντος Χριστοῦ».
Τέλος ὁ Ἰωάννης Μεσολωρᾶς γράφει: «Τὸ ζέον ὕδωρ συμβολίζει τὴν θέρμην τῆς ψυχῆς, μεθ᾽ ἧς δέον νὰ κοινωνήσωσιν οἱ πιστοὶ τῶν Ἀχράντων Μυστηρίων».
Ο ΣΠΟΓΓΟΣ
φαιρικό σφουγγάρι πού τοποθετεῖται μέσα στό Ἅγιο Ποτήριο γιά νά ἀπορροφᾶ τήν ὑγρασία του, μετά τήν κατάλυση ἀπό τόν Ἱερέα, τῶν ὑπολειμμάτων τῆς θείας Κοινωνίας.
Ἄρα, ἀπ᾽ ὅ,τι φαίνεται, λόγοι πρακτικοί καί λόγοι καθαριότητας ἐπέβαλαν τήν χρήση τοῦ Σπόγγου. Ὁ ἅγιος Συμεών Θεσσαλονίκης ἀναφέρει ὅτι μέ «ὕδωρ καὶ σπόγγον καὶ εἰς τύπον σταυροῦ ἀπέπλυναν τὰ λείψανα».
Ὁ Σπόγγος συμβολίζει καί εἰκονίζει τόν Σπόγγο ἐκεῖνο, μέ τόν ὁποῖο πότισαν τόν Κύριο χολή καί ὄξος, ὅταν ἐπάνω στόν Σταυρό, λίγο πρίν παραδώσει τό Πνεῦμα Του, εἶπε τό «διψῶ». «Οἱ δὲ πλήσαντες σπόγγον ὄξους καὶ ὑσσώπῳ περιθέντες προσήνεγκαν αὐτοῦ τῷ στόματι».
Πρέπει ὁ Σπόγγος νά διατηρεῖται μέσα στό ἅγιο Ποτήριο σέ ἀνάμνηση τοῦ γνωστοῦ γεγονότος ἤ ὄχι;
πάρχουν πράγματι μερικοί Ἱερεῖς, οἱ ὁποῖοι ἔχουν τήν γνώμη ὅτι ὁ Σπόγγος τοῦ ἁγίου Ποτηρίου ὄχι μόνο δέν ἐξυπηρετεῖ κανένα πρακτικό σκοπό, ἐφόσον ὁ καθαρισμός τοῦ Ποτηρίου γίνεται μέ τά καλύμματα, ἀλλά ἀντίθετα εἶναι ἑστία ἀκαθαρσίας καί ὑγρασίας. Ἀπ᾽ αὐτά ὁρμώμενοι ἄλλοι εἰσηγοῦνται τήν κατάργησή του καί μερικοί, πιό τολμηροί, τόν ἔχουν ἤδη πραγματοποιήσει. Θά πρέπει νά τονισθεῖ ὅτι πράττουν κακῶς καί τά ἐπιχειρήματά τους εἶναι ἀβάσιμα.
Ἄν μπορεῖ νά συναντήσει κανείς Σπόγγους ἁγίων Ποτηρίων ἀκάθαρτους ἤ ὑγρούς, σ᾽ αὐτό δέν φταῖνε οἱ Σπόγγοι, ἀλλά οἱ Ἱερεῖς, πού δέν δείχνουν τήν πρέπουσα προσοχή καί φροντίδα. Ἀντίθετα ὑπάρχουν Ἱερεῖς πού διατηροῦν σέ ὑποδειγματική καθαριότητα τά ἱερά σκεύη καί μέ τήν εὐλάβεια πού τούς διακρίνει, μετά τήν πλύση καί τόν καθαρισμό τοῦ ἁγίου Ποτηρίου, τό σπογγίζουν στεγνά μέ εἰδικό κάλυμμα καί ἀφοῦ τό ἀσπασθοῦν τοποθετοῦν τόν Σπόγγο μέσα σ᾽ αὐτό, γιά νά ἀπορροφήσει τά ἴχνη τῆς ὑγρασίας, πού ἐνδεχόμενα μπορεῖ νά ἔμειναν, καί ὕστερα τό καλύπτουν μέ προσοχή. Τόν Σπόγγο τόν διατηροῦν πάντα σέ ἀπαστράπτουσα καθαριότητα, ὅπως ταιριάζει στόν ἱερό προορισμό του.
Ἴσως ὁ πρακτικός σκοπός τοῦ Σπόγγου νά εἶναι μικρός, ἀλλά αὐτό δέν ἔχει καμία σημασία. Ὁ Σπόγγος δέν καθιερώθηκε μόνο γιά πρακτικό σκοπό, ἀλλά καί γιά νά συμβολίζει τόν Σπόγγο ἐκεῖνο, πού διεδραμάτισε κι αὐτός τόν ρόλο του στόν σταυρικό πάθος τοῦ Κυρίου.